Крытыка рэлiгii ў еўрапейскай культуры

Крытыка рэлiгii ў еўрапейскай культуры

ЗМЕСТ

1. Вальнадумства і атэізм як з’явы культуры, іх сутнасць і прычыны ўзнікнення
2. Этапы развіцця вальнадумства і атэізму
3. Секулярызацыя
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Вальнадумства і атэізм як з’явы культуры, іх сутнасць і прычыны ўзнікнення
Рэлігія аказала і працягваее аказвацъ зараз вельмі істотны ўплыў на іншыя галіны культуры мараль, філасофію, мастацтва, палітыку, права і г.д. Напрыклад, многія сюжэты літаратуры і выяўленчага мастацтва ўзяты са свяшчэнных кніг той ці іншай рэлігіі, адной з важных галін архітэктуры з’яўляецца храмавае будаўніцтва, маральныя нормы, якімі зараз карыстаецца большасць насельніцтва Еўропы (нават няверуючыя), запазычаны з Бібліі ў грамадскім жыцці многіх азіяцкіх краін важную ролю адыгрываюць нормы мусульманскага права і г.д. Гэты ўплыў мог быць не толькі станоўчым, але і адмоўным дастаткова ўзгадаць канфілікты паміж хрысціянскай царквой і навукай у перыяд Новага часу, забарону ў ісламе выяўлення чалавека, праследаванні іншадумцаў, рэлігійныя войны. У сваю чаргу іншыя галіны культуры таксама аказвалі ўплыў на рэлігію. Напрыклад, рэлігійныя палажэнні фарміраваліся ў паняццях той ці іншай філасофскай сістэмы, пад уплывам зменаў у грамадстве развіваліся погляды царквы па сацыяльных і маральных пытаннях, мянялася роля рэлігіі ў палітычым і прававым жыцці, з’яўляліся новыя стылі ў царкоўнай архітэктуры і г.д.
Як вядома, не заўсёды ўзаемадзеянне рэлігіі з іншымі галінамі культуры адбывалася без канфліктаў. У еўрапейскай культуры існуе доўгая традыцыя крытыкі рэлігіі, якая мела дзве асноўныя формы вальнадумства і атэізм. У апошнія два стагоддзі яны істотна паўплывалі на развіццё рэлігіі і на рэлігійную сітуацыю ў свеце, таму мы іх разглядаем у нашым курсе.
Трэба падкрэсліць умоўнасць саміх паняццяў вальнадумства» і «атэізм». Тэрмін «вальнадумства» быў упершыню ўжыты англійскім філосафам А. Колінзам у працы «Разважанні аб вальнадумстве» (1713 г.) для абазначэння вучэння, якое з рацыяналістычных пазіцый адмаўляе некаторыя рэлігійныя дагматы і абрады і адстойвае незалежнасць розуму і навукі ад рэлігіі. У тыя часы рэлігія займала пануючыя пазіцыі, і тыя, хто па тых ці іншых прычынах не згаджаўся з яе палажэннямі, маглі лічыць, што яны мысляць самастойна, «вольна». Аднак ва ўмовах камуністычных рэжымаў, калі прымусова навязвалася атэістычная ідэалогія, менавіта веруючыя людзі мелі права называць сябе вальнадумцамі, бо яны кіраваліся сваімі поглядамі, нягледзячы на праследаванні. Можа быць і рэлігійнае вальнадумства, калі людзі прытрымліваюцца іншай рэлігіі, чым пануючая ў дадзеным грамадстве.
Тэрмін «атэізм» паходзіць са Старажытнай Грэцыі (а – адмаўляльная часціца і theos – бог; дакладна перакладаецца як «бязбожжа»). Атэістамі ў антычнасці называлі людзей, якія адмаўлялі багоў народных вераванняў. Напрыклад, у атэізме быў абвінавачаны філосаф Анаксагор за сцвярджэнне, што Сонца – гэта не бог Апалон, а вялікі раскалёны камень. У Рымскай імперыі за атэізм праследавалі хрысціян, бо яны адмаўляліся шанаваць афіцыйных багоў.
Мы будзем ужываць паняцці «вальнадумства» і «атэізм» у тым значэнні, якое зараз прынята ў рэлігіязнаўве. Вальнадумства – гэта адмаўленне асобных палажэнняў і абрадаў пануючай рэлігіі. Можа быць як рэлігійным, калі дагматы пануючай рэлігіі адмаўляюцца з пазіцый іншай рэлігіі, так і свецкім, калі адмаўленне ідзе з нерэлігійных пазіцый. У сучаснай Еўропе вальнадумства ў вышэйвызначаным сэнсе ў прынцыпе не можа быць, бо адсутнічае пануючая рэлігія, канстытуцыйна гарантавана свабода сумлення і ва ўмовах ідэалагічнага плюралізму чалавек можа выказваць любыя рэлігійныя альбо антырэлігійныя погляды. У заканадаўстве некаторых мусульманскіх краін (Іран, Сірыя, Саудаўская Аравія і інш.) за крытыку веравучэння ісламу прадугледжана смяротнае пакаранне.
Ад вальнадумства трэба адрозніваць тую крытыку недахопаў царкоўнага жыцця, якая вядзецца самімі веруючымі. Напрыклад, Кірыла Тураўскі, сам з’яўляючыся епіскапам, пісаў пра манахаў, што яны вядуць амаральны вобраз жыцця.
Атэізм, у адрозненне ад вальнадумства, свядома і паслядоўна адмаўляе рэлігію наогул. Яго вызначаюць як сістэму філасофскіх поглядаў, якія накіраваны на адмаўленне рэлігіі і сцвярджэнне алітэрнатыўнага ёй тыпу светаўспрымання. Філасофскі характар атэізму абумоўлены тым, што рэлігійныя палажэнні, супраць якіх ён выступае, прызначаны растлумачыць свет наогул, адпаведна іх адмаўленне і сцвярджэнне альтэрнатыўных поглядаў павінны абапірацца на ўсеагульную філасофскую карціну свету. Атэізм у сучасным значэнні гэтага слова ўзнік у ХVШ ст. Першымі атэістамі былі французскія філосафы-асветнікі.
Вальнадумства і атэізм з’яўляюцца рэакцыяй на рэлігію, таму іх віды залежать, па-першае, ад спецыфікі тых рэлігійннх палажэнняў, якія яны адмаўляюць, па-другое, ад характару тых пазіцый, з якіх адбываецца адмаўленне.
Вылучаюцца наступныя асноўныя віды вальнадумства еўрапейскай культуры скептыцызм, пантэізм, дэізм, антыклерыкалізм, нігілізм.
Скептыцызм ( грэч. skeptikos – разглядаючы) – выказванне сумнення ў тых рэлігійных палажэннях, якія пярэчаць розуму. Скептыцызм з’яўляўся асноўнай нормай вальнадумства ў старажытным свеце і сярэднявеччы, калі рэлігія займала пануючыя пазіцыі ў грамадстве. Скептыкі былі веруючымі людзьмі, але яны, як правіла, імкнуліся даць рацыянальнае тлумачэнне тым палажэнням, з якімі былі нязгодны і тым самым разбуралі рэлігію, бо ў яе аснове ляжыць вера. Скептыцызм, калі ён даводзіцца да свайго лагічнага канца, ператвараеца ў атэізм.
Пантэізм ( грэч. pan – усё, theos – бог) – абнаўленне бога як надсусветнага пачатку і атаясамленне яго з прыродай, растварэнне бога ў прыродзе. Вылучаюць містычны і натуралістычны пантэізм. Формай вальнадумства з’яўляецца толькі апошні.
Дэіэм (ад лац. deus – бог) – рэлігійна-філасофскае вучэнне, згодна з якім бог, стварыўшы свет, і даўшы законы яго развіцця, больш не прымае ніякага ўдзелу ў тых падзеях, якія адбываюцца. Быў распаўсюджаны ў ХVШ ст. і супрацьстаяў як афіцыйнаму хрысціянскаму веравуэнню, так і пантэізму і атэіэму. Дэізм быў цесна звязаны з механістычным светапоглядам бог тут выконваў функцыю неабходнай першапрычыны. Зараз дэізм як форма вальнадумства не існуе, але яго стыхійна прытрымліваюцца многія вучоныя, якія ў заканамернасці і ўпарадкаванасці свету бачаць доказ быцця яго Стваральніка.
Антыклерыкалізм (ад грэч. anti – супраць і лац. clericalis – царкоўны) – выступае супраць уплыву рэлігіі на грамадcкае жыццё. Узнікае ў перыяд Адраджэння, але найбольшее развіццё атрымлівае ў ХVШ – ХІХ стст., што звязана з барацьбой буржуазіі супраць старой феадальнай структуры грамадства, элементам якой была царква. Антыклерыкалізм выступае за аддзяленне царквы ад дзяржавы, свецкі характар адукацыі, свабоду сумлення, пазбаўленне духавенства сацыяльных прывілеяў, абмежаванне дзейнасці царквы. У ХХ ст. антыклерыкалізм існаваў у тых краінах, дзе царква займала пануючыя пазіцыі, напрыклад, у Іспаніі. Зараз антыклерыкальныя настроі ёсць у Польшчы і Расіі, як рэакцыя на ўмяшальніцтва духавенства ў грамадскае жыццё.
Што тычыцца антыклерыкалізму ў мусульманскіх краінах, то ён можа адкрыта праяўляцца толькі там, дзе гэта не забаронена законам.
Нігілізм ( ад лац. nihil – нішто) – адмаўленне агульнапрынятых каштоўнасцяў, у тым ліку і рэлігійных. Асаблівае развіццё атрымаў у другой палове XIX – пачатку XX ст., як вынік асэнсавання крызісу еўрапейскай культуры. На штодзённым узроўні нігілізм праяўляецца ў 6ездухоўнасці, адкрытым парушэнні агульнапрынятых маральных нормаў, прагматычным стаўленні да жыцця і іншых людзей.
Як ужо казалася, зараз у еўрапейскай культуры, па прычыне адсутнасці пануючай рэлігіі, вальнадумства як такога няма. Затое вельмі шырокае распаўсюджанне атрымала рэлігійная індыферэнтнасць ( лац. indifferens —абыякавасць) – абыякавасць да тых пытанняў, якія ўздымае рэлігія. На пазіцыях рэлігійнай індыферэнтнасці зараз знаходзіцца значная частка еўрапейскага грамадства. Яна не з’яўляецца цэльным светапоглядам, рэлігія не адмаўляецца, магчыма прызнанне нейкіх «вышэйшых сіл», але чалавек у сваім жыцці не кіруецца рэлігійнымі нормамі. На пазіцыях рэлігійнай індыферэнтнасці знаходзіцца асноўная колькасць насельніцтва нашай краіны.
Атэізм з’яўляецца філасофскай теорыяй і ён падзяляецца на віды ў залежнасці ад таго, з якіх філасофскіх пазіцый адмаўляецца рэлігія. Ёсць атэізм французскіх філосафаў-асветнікаў, атэізм рускіх рэвалюцыянераў-дэмакратаў, атэізм Л.Фейербаха, марксісцка-ленінскі атэізм, атэізм Ф.Ніцшэ, атэізм філосафаў-экзістэнцыялістаў і г.д.
Прычыны ўзнікнення вальнадумства і атэізму з’яўляюцца самымі разнастайнымі. Усе яны, на наш погляд, могуць разглядацца як вынік супярэчнасці паміж рэлігіяй і іншымі галінамі культуры. Напрыклад, у сярэднявеччы рэлігія давала агульную карціну свету і ў нейкім сэнсе падмяняла сабой навуку. Калі ж у Новы час пачала развівацца вопытная навука, некаторыя яе палажэнні прыйші ў супярэчнасць з рэлігійнай карцінай свету. Гэта выклікала непрыманне гэтых палажэнняў з боку каталіцкай царквы і , адпаведна, узнікненне ў адказ крытычнага стаўлення да рэлігіі. Калі ў царскай Расіі праваслаўе ператварылася ў частку дзяржаўнага апарата і навязвалася, гэта выклікала антыклерыкалізм. Аднак, не заўсёды прычынай адмоўнага стаўлення да рэлігіі з’яўляюцца яе ўласныя недахопы. Напрыклад, у таталітарных рэжымах XX ст. праследавалася любое іншадумства, у тым ліку і рэлігійнае.
2.Этапы развіцця вальнадумства і атэізму
Вальнадумства і атэізм – гістарычныя з’явы. Іх узнікненне, віды і ўплыў у грамадстве абумоўлены шэрагам фактараў сацыяльных, палітычных, эканамічных, маральных і г.д. Як і рэлігія, вальнадумства і атэізм з’яўляюцпа часткай канкрэтнай культурнай сітуацыі, адбываецца іх узаемадзеянне з іншымі галінамі культуры і паміж сабой. У цэлым назіраецца прагрэсіўнае развіццё вальнадумства і атэізму іх аргументы робяцца больш абгрунтаванымі і сістэматтычнымі. Нягледзячы на гэта, істотнага скарачэння колькасці прыхільнікаў рэлігіі не назіраецца. Калі ў 1928 г. няверуючымі і атэістамі лічылі сябе 13% насельніцтва Зямлі, дык у 2000 — прыкладна 14,5. Хаця, трэба адзначыць, што на самой справе людзей, якія абыякава ставяцца да рэлігіі значна больш, бо не ўсе тыя, хто называе сябе веруючымі, сапраўды імі з”яўляюцца, вельмі часта падобныя заявы — проста даніна традыцыі альбо модзе.
Вылучаюць неступныя этапы развіцця вальнадумства і атэізму
– вальнадумства Старажытнага свету;
– вальнадумства сярэдніх вякоў;
– вальнадумства і атэізм Новага часу;
– атэізм XX стагоддзя.
Кожны з гэтых этапаў характарызуецца канкрэтна-гістарычнымі ўмовамі развіцця культуры, уплывам рэлігіі ў грамадстве і інтэнсіўнасцю яе крытыкі з боку вальнадумства і атэізму.
Вальнадумства Старажытнага свету. Мяркуецца, што крытыка тых ці іншых рэлігійных палажэнняў існавала вельмі даўно. Аднак першым пісьмовым творам вальнадумства, які да нас дайшоў, з’яўляецца «Песня арфіста», створаная ў Егіпце ў канцы Ш тыс. да н.э. У ёй з яўна скептычных пазіцый крытыкуюцца распаўсюджаныя ўяўленні аб замагільным жыцці. Як вядома, старажытнаегіпецкая рэлігія была аптымістычнай у гэтым пытанні і сцвярджала, што чалавек, калі ён выконваў прадпісаныя нормы, пасля смерці будзе весці шчаслівае жыццё ў царстве бога Азірыса. Невядомы ж аўтар «Песні арфіста» выказвае ў гэтым сумненне «Ніхто не прыходзіць адтуль, каб распавесці, што з імі, каб распавесці аб іх прабыванні, каб падбадзёрыць нашыя сэрцы». Адсюль робіцца выснова »Узвесяліся ж, пакуль ты жывы… Памнажай яшчэ больш сваю асалоду, не давай свайму сэрцу засмучацца. Кіруйся жаданнем і дабром тваім».
Найбольш распрацавануй форму вальнадумства Старыжытнага свету набыло ў межах антычнай філасофіі. У асноўным філосафы крытыкавалі сучасную ім рэлігію за антрапамарфізм ( грэч. qnthropos – чалавек, morphe – форма) – уяўленне багоў у выглядзе людзей і прыпісванне ім чалавечых якасцяў і недахопаў. Асноўнымі крыніцамі па міфалогіі Старажытнай Грэцыі з’яўляюцца для нас паэмы Гамера. Ужо ў гэтых творах багі малююцца вельмі іранічна яны напіваюцца і валяюцца ў непрытомнасці, падманваюць адзін аднага, займаюцца супружніцкімі здрадамі, лаюцца і б’юцца паміж сабой. Філосафы лічылі гэтае чыста чалавечымі ўяўленнямі, якія не адпавядаюць высокаму статусу багоў. Напрыклад, Ксенафан (каля 580 – 480 гг. да н.э.) пісаў, што людзі ўяўляюць багоў па свайму вобразу і падабенству у эфіопаў багі маюць чорную скуру і прыплюснуты нос, у фракійцаў – блакітныя вочы і рудыя валасы. Філосаф іранізаваў, што калі б быкі і коні мелі рукі і маглі маляваць, яны б намалявалі багоў, падобнымі да сябе. Аднак ён выступаў менавіта супраць неадпаведнага ўяўлення аб багах ў народнай міфалогіі і сцвярджаў, што ёсць «Адзіны Бог, найвышэйшы сярод багоў і людзей, не падобны на смяротных ні выглядам, ні мысленнем.»
Стваральнік атамістычнай тэорыі Дэмакрыт (каля 460 – 370 гг. да н.э.) лічыў, што ўяўленні аб багах у народнай міфалогіі маюць дзве крыніцы па-першае, гэта вобразы, якія чалавек атрымлівае ў сне, і якія, як правіла, даюць скажоныя ўяўленні аб багах; па-другое, у якасці багоў людзі сталі шанаваць тыя прыродныя з’явы, якіх яны палохаліся (навальніцы, маланкі, зацменняў Сонца).
Страх лічыў прычынай рэлігіі таксама і Эпікур (341 – 270 гг. да н.э.). Ён разглядаў рэлігію як вялікае зло для чалавека, бо яна ўносіць у душы людзей разгубленасць і трывогу, пазбаўляе іх шчасця. Эпікур лічыў, што богі знаходзяцца па-за межамі нашага свету і не цікавяцца справамі людзей, таму трэба жыць так, як быццам бы багоў няма.
Рымскі паэт і філосаф Ціт Лукрэцый Кар (каля 99 – 55 гг. да н.э.) у сваей паэме «Аб прыродзе рэчаў» адмаўляў уяўленні аб творцы свету. Прырода жыве па сваіх уласных законах, існуе вялікая колькасць светаў, якія складаюцца з атамаў. Крыніцай ўзнікнення рэлігіі Лукрэцый лічыў няведанне прыроды рэчаў.
Вальнадумства сярэдніх вякоў. У гэты перыяд у Еўропе панавала хрысціянская царква.У яе межах ажыццяўляўся амаль увесь духоўны лад жыцця і даваліся адказы на асноўныя праблемы светапогляду.
Само хрысціянства ўзнікла ў Рымскай імперыі ва ўмовах ганенняў, і першыя хрысціяне выступалі за свабоду сумлення. Заняўшы пануючае становішча ў еўрапейскім грамадстве, хрысціянская царква сама пачынае праследаваць іншадумцаў, прычым гэтыя праследванні былі больш сістэматычнымі, чым у перыяд антычнасці, і вальнадумства магло праяўляцца толькі ў выглядзе некаторых тэндэнцый.
Адной з праяў вальнадумства ў перыяд сярэдніх вякоў была канцэпцыя падвойнай ісціны. Самым вядомым з яе аўтараў з’яўляецца арабскі філосаф Ібн Рушд (Авероэс) (1126 – 1198). Ён сцвярджаў, што тэалогія і філасофія незалежны адна ад адной і дасягаюць ісціны рознымі шляхамі, прычым ісціннае ў філасофіі можа супярэчыць ісціннаму ў тэалогіі і наадварот. Ібн Рушд лічыў, што ў рэшце рэшт развіццё і тэалогіі, і філасофіі павінна прывесці чалавека да Бога, аднак тэорыя падвойнай ісціны абгрунтоўвала права філосафаў на самастойныя даследаванні, незалежныя ад рэлігійных палажэнняў.
Ідэі Ібн Рушда былі падтрыманы нідэрландскім філосафам Сігерам Брабантскім (каля 1235 – каля 1282 гг.), кіраўніком школы авераістаў у Парыжскім універсітэце. Ён таксама настойваў на незалежнасці шляхоў даследавання філасофіі і тэалогіі. Прызнаючы існаванне Бога, як першапрычыны ўсяго, Сігер сцвярджаў, што свет «сувечны» Богу, Бог не свабодны ў сваім стаўленні да свету і падпарадкоўваецца ім жа самім створаным заканамернасцям. Ён адмаўляў магчымасць боскага ўмяшальніцтва ў лёсы людзей, цуды і замагільнае пакаранне, а таму лічыў малітвы непатрэбным. Каталіцкая царква асудзіла погляды Сігера Брабантскага, яго выклікалі ў Рым на суд інквізіцыі, дзе пад час следства ён быў забіты сваім сакратаром.
Канчатковы выгляд вучэнню аб падвойнай ісціне надаў англійскі філосаф Уільям Акам (каля І285 – І349). Ён выступаў за раздзяленне галінаў філасофіі і тэалогіі, бо лічыў, што дагматы рэлігіі ў сілу іх звышнатуральнага паходжання тычацца не розуму, а веры і волі. Акам выступаў супраць прэтэнэій пап на свецкую ўладу і адстойваў прынцып «евангельскай беднасці», чым аказаў моцны ўплыў на фарміраванне ідэй Рэфармацыі.
Французскі філосаф П’ер Абеляр (1079 – 1142) у сваім творы «Так і не» падверг рацыяналістычнаму аналізу змест Бібліі , твораў Айцоў Царквы і знайшоў там значную колькасць супярэчлівых палажэнняў. Сам Абедяр сцвярджаў, што ягоная дзейнасць накіравана на ўзмацненне веры. Аднак ён лічыў, што вера фарміруецца на аснове разумення, тым самым розум быў пастаўлены ім на першае месца. Вучэнне Абеляра двойчы асуджалася каталіцкай царквой.
Адной з форм вальнадумства ў сярэднявеччы быў антыклерыкалізм, а таксама крытыка недахопаў царкоўнага жыцця. У творах народнага фальклору духавенства абвінавачвалася ў сквапнасці, крывадушнасці, падмане, парушэнні нормаў хрысціянскай маралі.
За гэта ж крытыкавалі царкву і мысліцелі сярэднявечча. Так Джон Уінкліф у сваёй кнізе «Трактат аб багахульстве» абвінаваціў каталіцкае духавенства ў тым, што яно сваімі паводзінамі ганьбіць хрысціянства папы, кардыналы і епіскапы «рабуюць народ шяхам падману…, яшчэ горш, чым злодзеі».
У ХП-ХШ стст. у Заходняй Еўропе было распаўсюджана вучэнне аб «трох падманшчыках», згодна з якім іудаізм, хрысціянства і іслам не дадзены людзям у выніку звышнатуральнага адкрыцця, а створаны адпаведна Маісеем, Хрыстом і Мухамедам для падману народу.
Антыклерыкалізм быў істотным элементам народных ерасяў, якія з’яўляліся адной з формаў сацыяльнага пратэсту. Як правіла, царква крытыкавалася за яе багацце, ігнараванне патрэб простых людзей, служэнне інтарэсам пануючых колаў грамадства.
У ХІV – ХV стст. у Ноўгарадзе, Пскове, Маскве існавала антыцаркоўная апазіцыя, куды ўваходзілі ў асноўным прадстаўнікі пасадскага насельніцтва. Яны адмаўлялі царкоўную іерархію, асуджалі папоў за карысталюбства і крывадушнасць.
Рэзка крытыкавалі праваслаўную царкву вядомыя рускія вальнадумцы ХVІ ст. Мацвей Башкін і Фядос Касы. Яны адмаўлялі дагмат аб Тройцы, асуджалі запрыгоньванне сялян. За сваё вальнадумства Башкін па рашэнню царкоўнага сабора 1553 года быў навечна сасланы ў манастыр. Фядос Касы ўцёк з ВКЛ і аказаў моцны ўплыў на погляды беларускіх антытрынітарыяў. Галоўным ў ягоным вучэнні была рацыяналістычная крытыка хрысціянскіх дагматаў і нормаў царкоўнага жыцця. Фядос Касы сцвярджаў, што духавенства, царква і манастыры павінны быць ліквідаваны, называў манахаў і папоў дармаедамі, якія жывуць за кошт народа.
Вальнадумства і атэізм Адраджэння і Новага часу былі абумоўлены зменамі ў еўрапейскай культуры гэтага перыяду. Паступова пануючыя пазіцыі ў грамадстве займае буржуазія, палітычныя і эканамічныя інтарэсы якой сутыкнуліся з інтарэсамі царквы як аднаго з феадальных інстытутаў. Па гэтай прычыне ўзмацняюцца антыцаркоўныя тэндэнцыі ў еўрапейскай культуры, якія ў канцы Новага часу робяцца надзвычай моцнымі.
Для вальнадумства і атэізму Адраджэння і Новага часу характэрны наступныя рысы
1.Апора на дасягненні ў прыродазнаўчых навуках і тэхніцы, якія мелі сапраўдны рэвалюцыйны херактар. Узнікае і развіваецца кнігадрукаванне, у прамысловасці і сельскай гаспадарцы ўсё больш шырока выкарыстоўваюцца розныя механізмы, ствараюцца новыя сродкі перамяшчэння і сувязі. Адкрываюцца новыя кантыненты, дагэтуль невядомыя еўрапейцам, і яны знаёмяцца з рэлігіямі іншых народаў. Інтэнсіўна развіваюцца такія навукі як матэматыка, фізіка, біялогія, геаграфія. Паступова ў еўрапейскай культуры рэлігійная карціна свету замяняецца навуковай.
2.Сувязь з антыфеадальнымі і антыманархічнымі рэвалюцыйнымі рухамі. Рэлігія ў гэты перыяд разглядаецца як кансерватыўная і рэакцыйная сіла, якая служыць інтарэсам пануючых класаў і супраціўляецца грамадскаму прагрэсу. У ходзе буржуазных рэвалюцый, як правіла, адбываецца канфіскацыя значнай часткі царкоўнай маёмасці, духавенства пазбаўляецца сваіх былых прывілеяў і падвяргаецца ганенням.
3.Наступальны характар і разнастайнасць формаў. Крытыка рэлігіі ўсё больш узмацняецца і вядзецца з самых розных пазіцый філасофскіх, навуковых сацыяльных і г.д. У гэты перыяд дзейнічае цэлы шэраг вядомых вальнадумцаў і атэістаў.
Джардана Бруна (1548 – І600) зрабіў з геліацэнтрычнай тэорыі Каперніка выснову аб бязмежнасці Сусвету і існаванні мноства светаў. Бруна стаяў на пазіцыях пантэізму і сцвярджаў, што Бог і прырода – гэта адно і тое ж, тым самым адмаўляў хрысціянскі дагмат у аб Богу-Творцы. Таксама ён адмаўляў Тройцу, неўміручасць душы, пекла і рай, крытыкаваў хрысціянскія абрады. Адным з першых Бруна выступіў супраць тэорыі падвойнай ісціны і сцвярджаў, што ёсць толькі адна ісціна – навуковая. Існуючыя рэлігіі ён лічыў крыніцай парокаў і варожасці паміж людзьмі. За свае погляды Джардана Бруна быў спалены не вогнішчы.
Нідэрландскі філосаф Бенедыкт Спіноза (1632-1677) паклаў пачатак навуковай крытыцы Бібліі. Аналізуючы Тору, ён выявіў у ёй вельмі шмат супярэчнасцяў і прыйшоў да высновы, што яна не вынік боскага адкрыцця, а чыста чалавечы твор, напісаны рознымі аўтарамі на працягу доўгага перыяду часу. Спіноза стаяў на пантэістычных пазіцыях. Ён называў прыроду Богам і лічыў яе адзінай асновай усіх рэчаў. Крыніцамі ўзнікнення рэлігіі Спіноза лічыў падман і страх, але сцвярджаў, што рэлігія неабходна ў якасці інструмента выхавання народных мас.
Прадстаўніком вальнадумства на Беларусі з’яўляецца адзін з лідэраў антытрынітарызму Сымон Будны. Ён аналізаваў Біблію і хрысціянскае веравучэнне з рацыяналістычных пазіцый і адмаўляў усе іх палажэнні, якія, на яго погляд, супярэчаць розуму аб Тройцы, неўміручасці душы, існаванні пекла і раю, цудах. Хрыста ён лічыў проста высокамаральным чалавекам. Будны выступаў за верацярпімасць, рэзка асуджаў падзеі Варфаламееўскай ночы і расправу Кальвіна над Серветам. Сучаснае яму духавенства ён крытыкаваў за крывадушнасць і амаралізм.
Казімір Лышчынскі (1634 – 1683) стаяў на паслядоўна атэістычных пазіцыях. У сваёй працы «Аб неіснаванні Бога» ён назваў Бога хімерай, створанай чалавекам. Лышчынскі адмаўляў усе палажэнні хрысціянскага веравучэння аб існаванні пекла і раю, неўміручасці душы, бязгрэшным зачацці і інш. Лічыў, што творцам усяго з’яўляецца прырода. Сцвярджаў, што рэлігія – гэта свядомы падман, яе прыдумалі дзеля таго, каб трымаць народ у страху і паслухмянасці. За свае погляды Казімір Лышчынскі быў асуджаны на смерць. Яму адсеклі галаву, цела спалілі, а попелам зарадзілі гармату і выстралілі.
Рэзкая крытыка рэлігіі была дадзена ў творах філосафаў-асветнікаў Вальтэра (1694 – 1778), Жан Жака Русо (17І2 – 1778), Жана Мелье (1664-1729), Дэні Дзідро (1713 – 1784), Поля Анры Гольбаха (1723 – 1783). Рэлігію яны разглядалі як сукупнасць памылак, крыніцамі яе ўзнікнення лічылі падман і страх чалавека перад невядомым. Шлях пераадолення рэлігійных забабонаў філосафы-асветнікі бачылі ў распаўсюджванні навуковых ведаў.
3 пазіцый дэізму востра крытыкаваў рэлігію Вальтэр. Ён лічыў яе крыніцай невуцтва, а таксама фанатызму і нецярпімасці да іншадумцаў. Аднак Вальтэр выступаў толькі супраць злоўжыванняў у рэлігіі і лічыў, што яе трэба захаваць, як сродак утрымання народа ў пакоры. Вядома ягонае выказванне «Калі б Бога не было, яго трэба было б прыдумаць».
Жан Жак Русо супрацьпастаўляў каталіцтву так званую «натуральную рэлігію», крыніца якой змяшчаецца ў сэрцы чалавека і ў якой няма ні храмаў, ні абрадаў, ні дагматыкі. Погляды Русо з’явіліся ідэйнай крыніцай спроб стварыць так званую «рэлігію Розуму» ў часы Вялікай Французскай рэвалюцыі.
З паслядоўна атэістачных пазіцый крытыкаваў рэлігію Жан Мелье. У сваім творы «Завяшчанне» ён адмаўляў доказы быцця Бога, выкрываў сувязь рэлігіі з інтарэсамі пануючых слаёў грамадства, выступаў супраць дэізму за яго непаслядоўнасць. Мелье прыйшоў да высновы, што ідэя Бога з’яўляецца памылковай, а рэлігія – свядомы падман, які падтрымліваецца прыгнятальнікамі. Ён заклікаў рашуча змагацца супраць рэлігіі.
Погляды Мелье былі вельмі смелымі для таго часу. Вальтэр, які зрабіў вельмі шмат для распаўсюджвання «Завяшчання», прызнаваўся, што «дрыжаў ад жаху, калі чытаў яго».
Філасофскае абгрунтаванне атэізму імкнуўся даць у сваіх працах Гольбах. Ён сістэматызаваў атэістычныя ідэі і распрацаваў атэізм як тэорыю, якая цалкам абапіраецца на матэрыялізм. У сваей працы «Сістэма прыроды», якую сучаснікі называлі «Бібліяй матэрыялістаў»,Гольбах сцвярджаў, што няма нічога, апроч матэрыі і руху. Існаванне Бога ён цалкам адмаўляў, а рэлігію лічыў вынікам свядомага падману з боку духавенства.
На атэістычных пазіцыях стаялі рускія рэвалюцыянеры-дэмакраты В.Г.Бялінскі(1811 – 1848), А.І.Герцэн (1812 – 1870), М.Г.Чарнышэўскі (1828 – 1889), М.А.Дабралюбаў (1836 – 1861), Д.І.Пісараў (1840 —1868). Яны крытыкавалі рэлігію як ідэйны падмурак палітычнай рэакцыі, выкрывалі саюз праваслаўнай царквы з расійскім самадзяржаўем, паказвалі антынародную сутнасць дзейнасці духавенства. Найбольш дзейсным метадам пераадолення рэлігіі яны лічылі сялянскую рэвалюцыю, якая павінна знішчыць самадзяржаўе і царкву.
Вялікі ўплыў на далейшае развіццё атэізму аказаў нямецкі філосаф Людвіг Фейербах (1804 – 1872). У сваіх працах ён даў аналіз псіхалагічных каранёў рэлігіі. Прычынай жыццяздольнасці рэлігіі ён, у адрозненне ад асветнікаў, лічыў не свядомы падман з боку духавенства, а прыроду чалавека і ўмовы яго жыцця. Першакрыніцу рэлігійных ілюзій Фейербах бачыў у пачуцці залежнасці чалавека ад знешніх яму сіл, якія не падпарадкаваны яго жаданням і волі. Не маючы магчымасці задаволіць свае патрэбы ўласнымі сіламі, чалавек імкнецца гэта зрабіць пры дапамозе прыдуманага Бога. Такім чынам, менавіта чалавек, па Фейербаху, ёсць «пачатак, сярэдзіна і канец рэлігіі» – у ёй у фантастычнай форме адлюстроўваюцца яго жаданні і імкненні. Фейербах сцвярджаў, што ў рэлігіі чалавек адчужаецца ад самога сябе і падпарадкоўваецца створанаму ім самім Богу. Рэлігія паралізуе імкненні людзей да лепшага жыцця, бо вучыць іх цярпенню і пакоры. Аднак, адмаўляючы хрысціянства, Фейербах выступаў за стварэнне так званай »рэлігіі любві», якая грунтуецца на прынцыпе «чалавек чалавеку – бог» і ставіць сваёй мэтай абагульненне самога чалавека.
Вельмі моцнае ўздзеянне ідэі Фейербаха аказалі на фарміраванне атэістычных поглядаў Карла Маркса (1818 – 1883) і Фрыдрыха Энгельса (1820 – 1895). Прычынай узнікнення рэлігіі яны лічылі бяссілле чалавека перад знешнімі яму сіламі – спачатку прыроднымі, потым сацыяльнымі, прычынай яе захавання – служэнне інтарэсам пануючых класаў. Рэлігія пераносіць усе спадзяванні людзей у загробны свет і тым самым адцягвае ўвагу працоўных ад барацьбы за паляпшэнне ўмоў свайго жыця. Маркс называў рэлігію «опіумам народу» – падобна наркотыку яна дае ілюзорнае суцяшэнне. Асноўным шляхам пераадолення рэлігіі Маркс і Энгельс лічылі паляпшэнне ўмоў жыцця людзей – яна знікае тады, калі будуць знішчаны сацыяльны прыгнет, беднасць, эксплуатация чалавека чалавекам.
Атэістычныя погляды Маркса і Энгельса былі працягнуты У.Леніным (1870 – 1924). Ён разглядаў рэлігію перш за ўсё як сродак сацыяльнага прыгнёту і называў яе «родам духоўнай сівухі» – яна служыць адурманьванню мас. У сваёй палітычнаў барацьбе з тактычных меркаванняў Ленін не лічыў мэтазгодным ставіць крытыку рэлігіі на першае месца, каб не раз’ядноўваць веруючых і няверуючых працоўных. У дакастрычніцкіх працах Ленін пісаў, што нават святар можа быць членам РСДРП(б) калі ён уступіў у яе не для прапаганды сваіх рэлігійных поглядаў, а для барацьбы з царызмам. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі змяніліся тактычныя задачы, рэлігія была абвешчана контррэвалюцыйнай сілай і Ленін выступіў адным з ініяцыятараў рэпрэсій супраць яе.
Атэіэм, які існаваў у СССР і іншых сацыялістычных краінах, грунтаваўся на поглядах класікаў марксізму-ленінізму.
4.Атэізм XX стагоддзя развіваўся ў іншых умовах, чым тыя, якія існавалі ў Новы час. У развітых краінах рэлігія перастала быць пануючай сілай у грамадстве і не прэтэндуе на тое, каб яе веравучэнне было абавязкова прынята ўсімі. Па гэтай прычыне шмат у чым знікла патрэба бацьбы з ёй.На першы план выходзіць даследаванне рэлігіі, якое вядзецца з самых розных светапоглядных пазіцый.
Сучасныя крытыкі рэлігіі на Захазе называюць сябе па-рознаму вальнадумцамі , рацыяналістамі, гуманістамі, агностыкамі, радзей – атэістамі. Асноўную ўвагу яны канцэнтруюць на асобных праблемах крытыкі рэлігіі, а таксама на выкрыцці саюзу рэлігійных інстытутаў з рэакцыйнымі палітычнымі сіламі.
На Захадзе ёсць дзве вялікія арганізацыі прыхільнікаў сучаснага атэізму «Сусветны саюз вальнадумцаў», які існуе з 1886 г. і аб’ядноўвае настаўнікаў, служачых, урачоў, студэнтаў і «Міжнародны гуманістычны і этычны саюз», які быў створаны ў 1952 г., і куды ў асноўным уваходзяць вучоныя, пісьменнікі, выкладчыкі вну.
Атэістычныя традыцыі ў заходняй філасофіі XX ст. падзяляюцца на два асноўныя накірункі бунтарскі і скептычны.
Агульнапрызнаным пачынальнікам і буйнейшым прадстаўніком першага з іх з’яўляецца нямецкі філосаф Фрыдрых Ніцшэ (1844 – 1900). Жыў ён у XIX ст., але яго філасофія з’яўляецца часткай заходняй культуры XX ст. Адной з асноўных сваіх мэтаў Ніцшэ абвясціў «радыкальную пераацэнку ўсіх каштоўнасцяў чалавека». Менавіта з гэтых пазіцый ён абрынуўся з рашучай крытыкай на хрысціянства, якое лічыў «рэлігіяй слабых». Прапаведуючы доўгі час любоў да няшчасных і няўдачнікаў, хрысціянства тым самым прывяло да заняпаду «чалавечай прыроды». Ніцшэ лічыў хрысціянства супрацьнатуральнай рэлігіяй, яно вучыць пакоры і міласэрнасці, а натуральным чалавечымі якасцямі з’яўляюцца мужнасць і воля да ўлады. Ніцшэ называў хрысціянства «хваробай еўрапейскай культуры» і прапанаваў супраць гэтай хваробы самыя радыкальныя сродкі. Яно павінна быць абвешчана вычварэннем, а прыналежнасць да яго – цяжкім злачынствам, словы «Бог», «выратаванне», «збаўленне» трэба выкарыстоўваць як лаянку. Жорсткасць гэтых заклікаў Ніцшэ абумоўлена агульным нігілістычным характарам яго філасофіі. Аднак, абвясціўшы »смерць Бога», Ніцшэ сам трагічна пакутаваў ад адсутнасці духоўнага апірышча ў сваім жыцці.
Больш спакойнае стаўленне да рэлігіі характэрна для двух другіх знакамітых прадстаўнікоў бунтарскага накірунку ў атэізме XX ст., французскіх філосафаў-экзістэнцыялістаў Альбера Камю (191З – 1960) і Жан-Поля Сартра (1905 – 1980). Яны проста выходзяць з таго факта, што Бога няма і імкнуцца зрабіць з гэтага ўсе магчымыя высновы, галоўнай з якіх з’яўляецца сцвярджэнне, што няма сэнсу ні ў самім свеце, ні ў існаванні чалавека. Доўгі час ідэя Бога была для еўрапейцаў крыніцай сэнсу і духоўным апірышчам. Зараз, калі Бога няма, невядома, дзеля чаго чалавек павінен жыць і жыццё ператвараецца ў абсурд. Адказ Камю і Сартра гучыць прыкладна так павінен, каб захаваць сябе як чалавека. Кожнае жыццё – гэта бунт супраць абсурду, ва ўмовах якога чалавек апынуўся. Жыццё чалавека падобна да працы Сізіфа, бо ў канцы ўсіх чакае паражэнне (смерць), але чалавек павінен з годнасцю выконваць гэтую працу.
Самым вядомым прадстаўніком скептычнага накірунку ў атэізме ХХ ст. з’яўляецца англійскі філосаф і матэматык Бертран Расэл (1872 – 1970 гг.). Калі Ніцшэ актыўна атакуе рэлігію, дык Расэл імкнецца захаваць адносна яе інтэлектуальную дыстанцыю. Ён адвяргае рэлігійныя палажэнні, бо лічыць іх не даказанымі. Згодна з агульнафіласофскай пазіцыяй Расэла, у прынцыпе нельга лагічна даказаць аргументы ні «за», ні «супраць» рэлігіі, і таму кожны інтэлектуальна сумленны чалавек павінен устрымлівацца ад канчатковых сцвярджэнняў па тых праблемах, якія яна ўзнімае.
3.Секулярызацыя
На працягу гісторыі мянялася месца рэлігіі ў грамадскім жыцці. У старажытнасці яна выконвала службовыя функцыі ў адносінах да дзяржавы, аб’ядноўвала грамадзян і падтрымлівала існуючы парадак рэчаў. У сярэдневяковай Еўропе царква займала пануючыя пазіцыі ў грамадстве і аказвала моцны ўплыў на ўсе астатнія сферы культуры філасофію, палітыку, права, мастацтва, мараль, эканоміку.
Пачынаючы з ХV ст. у Еўропе адбываецца працэс секулярызацыі (ад познелац. saecularis – мірскі, свецкі) – вызвалення са сферы рэлігійнага санкцыянавання чалавечай свядомасці, паводзін і дзейнасці людзей, сацыяльных адносін і інстытутаў. Еўрапейская культура набывае ўсё больш свецкі характар, і тыя яе галіны, якія раней знаходзіліся пад уплывам рэлігіі, зараз робяцца самастойнымі і развіваюцца, абапіраючыся перш за ўсё на свае ўласныя прынцыпы.
Сам тэрмін «секулярызацыя» быў упершыню выкарыстаны ў 1646 г. французскім пасланнікам Лонгвілем на перамовах па заключэнню Вестфальскага міру (1648), якім завяршылася Трыццацігадовая вайна (1618 –1648) паміж пратэстанцамі і католікамі. Спачатку ён азначаў магчымасць задавальнення інтарэсаў пераможцаў за кошт канфіскацыі манастырскіх земляў. Такім чынам, у сваім першапачатковым значэнні секулярызацыя мела эканамічны характар і зводзілася да перадачы царкоўнай маёмасці свецкай уладзе.
У далейшым паняцце «секулярызацыя» стала ўжывацца ў больш шырокім кантэксце як вызваленне з-пад кантролю духавенства і царквы ўсіх сфер грамадскага жыцця. Пад секулярызацыяй сталі разумець устанаўленне свецкага кантролю над справамі, якія раней лічыліся прэрэгатывай царквы.
Секулярызацыя ахапіла палітычную сферу. Па меры росту і узмацнення нацыянальных еўрапейскіх дзяржаў яны робяцца ўсё больш незалежнымі ад царквы. Гэта адбывалася ў форме замены духавенства на свецкіх служачых у дзяржаўных установах, перадачы ўлады ад царкоўных судоў свецкім, устанаўленне кантролю над адукацыяй з боку дзяржаўных органаў. Зараз у еўрапейскіх краінах улада мае цалкам свецкі характар, хаця ў некаторых з іх рэлігійныя арганізацыі адыгрываюць значную ролю ў палітычным жыцці.
Найбольш яскрава працэс секулярызацыі назіраецца ў сферы духоўнай культуры. Яшчэ ў перыяд Адраджэння фарміруецца вопытная навука, якая ажыццяўляе свае даследаванні незалежна ад рэлігійных палажэнняў. Менавіта праз намаганні навукі была створана сучасная карціна свету.
Працэс секулярызацыі адбываўся таксама ў галіне мастацтва. Калі ў сярэднявеччы царква была галоўным заказчыкам мастацкіх твораў, якія ствараліся пераважна на рэлігійныя сюжэты, дык пачынаючы з ХIV ст. мастацтва робіцца ўсё больш свецкім.
Як паказваюць даследаванні, у культуры ХП – ХШ стст. рэлігійныя і свецкія карціны і скульптуры складалі адпаведна 97% і 3%. У пачатку XX ст. становішча памянялася на адваротнае ужо свецкія карціны складаюць 96,1%, а рэлігійныя – 3,9%. Такія ж працэсы адбываюцца ў музыцы, літаратуры і архітэктуры.
Вельмі вялікі ўплыў на развіццё працэсу секулярызацыі еўрапейскай культуры аказала Асветніцтва, якое супрацьпаставіла рэлігіі самастойны і незалежны ад яе чалавечы розум. Філосафы-асветнікі падверглі разбуральнай крытыцы ўсе традыцыйныя грамадзянскія установы царкву, дзяржаву, палітыку, права і г.д. Абвяшчалася ідэя актыўнага мыслячага чалавека, здольнага пазнаваць і пераўтвараць свет у адпаведнасці са сваім розумам. Сцвярджалася, што чалавек з’яўляецца перш за ўсеё разумнай істотай і таму ў сваіх рашэннях валодае правам на аўтаномію ад усіх знешніх нормаў і забаронаў, у тым ліку і рэлігійных. Свабода чалавека, згодна з філасофіяй Асветніцтва, можа быць абмежавана толькі неабходнасцю забяспечыць свабоду іншым людзям. Адным з асноўных лозунгаў Асветніцтва было патрабаванне свабоды сумлення дзяржава павінна прадставіць людзям права рэлігійнага самавызначэння і не можа пазбаўляць сваіх падданых грамадзянскіх і палітычных правоў у залежнасці ад іх прыналежнасці да той ці іншай рэлігіі, царкву неабходна аддзяліць ад дзяржавы. Гэтыя ідэі былі заканадаўча замацаваны ў «Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна» (1789), прынятай Вялікай Французскай буржуазнай рэвалюцыяй, Канстытуцыі ЗША (1787), амерыканскім «Біле аб правах» (1791) і ў далейшым у канстытуцыях іншых краін.
У выніку працэсу секулярызацыі ў еўрапейскіх краінах змянілася становішча царквы ў грамадстве. Яна страціла свае пануючыя пазіцыі і ператварылася ў адзін з грамадзянскіх інстытутаў. Нават у тых краінах, дзе ёсць дзяржаўныя рэлігіі, існуе свабода сумлення і кожны чалавек мае права самастойна выбіраць свае погляды. У цэлым еўрапейская культура мае зараз свецкі характар.
Такім чынам, працэс секулярызацыі прывёў да змены ролі рэлігіі ў грамадстве. Ва ўмовах светапогляднага плюралізму яна зрабілася справай свабоднага выбару чалавека, які, адпаведна, нясе асабістую адказнасць за свае рэлігійныя погляды і яны робяцца для яго больш значнымі. Частка хрысціянскіх тэолагаў даволі станоўча ацэньвае вынікі секулярызацыі.
Секулярызацыя еўрапейскай культуры прывяла да ўзнікнення новых праблемаў. Перад вызваленым ад рэлігійных аўтарытэтаў чалавекам паўстае пытанне, як распарадзіцца атрыманай светапогляднай свабодай. Узнікла рэальная небяспека, што створаны цэнасны вакуум прывядзе да этычнага анархізму і нігілізму. Як рэакцыя на маральную дэзарыентацыю секулярнага грамадства ўзнікае фундаменталізм – рух за вяртанне грамадства да рэлігійных асноў жыцця. Вельмі актыўныя зараз пратэстанцкія фундаменталісты ў ЗША. Яны выступаюць за заканадаўчую забарону перарывання цяжарнасці, ў абарону традыцыйных нормаў паводзін, супраць сужыцельства без асвечатага царквою шлюбу, супраць лёгкіх разводаў. Фундаменталісты прыкладаюць шмат намаганняў, каб даказаць шкоднасць не толькі секулярызацыі, але і таго хрысціянства, якое прыстасоўваецца да ўмоў сучаснага жыцця.
У ісламе фундаменталізм цесна звязаны з рухам за нацыянальнае адраджэнне. Сцвярджаецца, што секулярызацыя – вынік каланіяльнай культурнай экспансіі Еўропы, якая разбурае асновы традыцыйнага жыцця мусульманскіх краін. Ісламскія фундаменталісты патрабуюць вяртання да норма шарыяту.
У сучасных умовах рэлігія не можа выконваць тую ж ролю, якую яна выконвала ў Сярэднявеччы, таму, марнымі з’яўляюцца намаганні слепа следаваць традыцыі. Аднак, як паказаў вопыт, яшчэ больш небяспечнымі і марнымі з’яўляюцца спробы пабудаваць цалкам атэістычнае грамадства. Асабліва актуальна гэта для былых сацыялістычных краін. Нельга ставіць знак роўнасці паміж секулярызацыяй як аб’ектыўна дэтэрмінаваным працэсам і прымусовым знішчэннем рэлігіі.
Пасля крушэння афіцыйнага атэізму ў нашай краіне назіраецца рост колькасці веруючых і ўзмацненне інтарэсу да рэлігіі. Яна павінна заняць сваё адпаведнае месца ў грамадстве. Згодна з Канстытуцыяй і законам «Аб свабодзе веравызнанняў і рэлігійных арганізацыях», кожны грамадзянін Беларусі мае права свабодна вызначаць свае адносіны да рэлігіі, вызнаваць любую рэлігію, альбо не вызнаваць ніякай, выказваць і распаўсюджваць перакананні, звязаныя з адносінамі да рэлігіі. Усе рэлігіі роўныя перад законам. Дзяржаўная сістэма выхавання і адукацыі на Беларусі мае свецкі характар і не ставіць сваёй мэтай фарміраванне атэістычных альбо рэлігійных поглядаў.
У апошнія гады на Беларусі створана заканадаўчая база, якая вызначае прававыя межы і ўмовы жыцця веруючых і функцыянавання рэлігійных арганізацый. Вытрымкі з заканадаўчых актаў, прысвечаныя пытанням свабоды веравызнання, прыведзены ў канцы дапаможніка.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Борунков Ю.Ф. Основы религиоведения Учеб./ Ю.Ф. Борунков. И.Н. Яблоков, К.И. Никонов и др.. Под ред. И.Н. Яблокова. – 2-е изд., перераб. и доп. – М. Высш. шк., 1998.
2. Религиоведение Хрестоматия Учеб. пособ. / Автор-сост. П.И. Костюкович. – Мн. Новое знание, 2000. – 480с.
3. Адзіночанка В.А., Рэлігіязнауства вучэбны дапаможнік для ВНУ / В.А.Адзіночанка. — Минск Універсітэцкае, 2001. — 240 с.
4. Религия и культура Беларуси / Ковшаров Н.Д. – Минск БГПУ, 2003.

«